Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy został podpisany w 1919 roku przez Marszałka Józefa Piłsudskiego. Jak wyglądały początki jej działalności i jakie były jej główne zadania w czasach dwudziestolecia międzywojennego?
Od momentu utworzenia inspekcji pracy w Polsce najważniejszym zadaniem inspektorów pracy było zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w przedsiębiorstwach, gdzie wykonywano pracę najemną. Jednak inspekcja pracy zajmowała się nie tylko egzekwowaniem przestrzegania powstającego wówczas prawa pracy, ale także kształtowaniem sytuacji pracowników. Przy braku jednolitych przepisów prawnych, inspektorzy podczas rozwiązywania sporów niejednokrotnie doprowadzali do zawarcia umowy pomiędzy załogą a pracodawcą. Takie umowy zawierały szczegółowe regulacje dotyczące m.in. urlopów, pracy kobiet i dzieci.
Ochrona kobiet w środowisku pracy oraz ochrona pracowników młodocianych szybko zyskały sobie ważne miejsce w działalności inspekcji pracy. Przy Głównym Inspektoracie Pracy powstał specjalny dział zajmujący się kontrolą ochrony macierzyństwa pracownic, w tym realizacji obowiązku tworzenia żłobków przyzakładowych, a także kontrolą sprawowania opieki lekarskiej nad młodocianymi.
Bardzo ważnym momentem dla zwiększenia skuteczności tych działań było wejście w życie rozporządzenia Prezydenta RP o inspekcji pracy w 1927 roku, dającego inspektorom m.in. prawo wizytowania zakładów o każdej porze dnia i nocy, przesłuchiwania personelu i właściciela, otrzymywania wszelkich informacji, danych, planów, wzywania osób pod rygorem odpowiedzialności finansowej w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa, a podstawowym orężem inspektorów w walce o poprawę warunków pracy stała możliwość wydawania nakazów.
Po zakończeniu II wojny światowej w gospodarce sterowanej przez Państwo teoretycznie nie można było mówić o wyzysku ze strony pracodawcy, chociaż jednocześnie w niektórych przypadkach warunki pracy pozostawiały wiele do życzenia. Jak wyglądała działalność PIP-u w tych latach?
Po wyzwoleniu kraju w 1945 roku, wskutek przejęcia przez państwo podstawowych środków produkcji, pojawiła się konieczność zmiany modelu ustrojowego i zakresu przedmiotowego nadzoru sprawowanego przez inspekcję pracy. Dodatkowo inspektorzy pracy, których większość pochodziła z przedwojennego naboru, nie cieszyli się zaufaniem nowej komunistycznej władzy.
W 1950 roku ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej podporządkowała inspekcję pracy władzom lokalnym, co spowodowało odsunięcie inspektorów od dotychczasowych zadań, a funkcja nadzorcza i kontrolna inspekcji pracy została w dużej mierze ograniczona.
W 1954 roku nadzór nad ochroną pracy w PRL-u przejęły związki zawodowe. Techniczni inspektorzy pracy, którzy podlegali branżowym związkom zawodowym, skupili się na kontrolowaniu zakładów pracy w branży, w której zostali powołani.
W odpowiedzi na strajki w 1980 roku i rejestrację NSZZ „Solidarność” władza zdecydowała się na gruntowną reformę inspekcji pracy, która uzyskała wtedy miano „państwowej”. Nowe przepisy o Państwowej Inspekcji Pracy napisane także przy udziale związkowców z „Solidarności” doprowadziły do ustanowienia urzędu niezależnego od władzy państwowej i związków zawodowych.
Więcej informacji nt. historii działalności inspekcji pracy w Polsce można znaleźć w publikacjach: Tomasz Kozłowski „Inspekcja Pracy w Polsce w latach 1919-1939. Organizacja i działalność” oraz Mateusz Rzemek „OD WIEKU NA RZECZ OCHRONYPRACY”, wydanych przez Państwową Inspekcję Pracy i dostępnych również w wersjach elektronicznych pod adresem: https://100-lecie.pip.gov.pl/html/wydawnictwa.html
Począwszy od 1989 roku ustawowe obowiązki kontrolne Inspekcji są zwiększane, od formy zatrudnienia i płacy minimalnej po zakaz pracy w niedzielę. Czy Inspekcja powinna iść w stronę kompleksowości, czy stawiać na specjalizację działalności?
Oceniając poziom praworządności w zakładach pracy w zakresie prawnej ochrony pracy i przestrzegania przepisów oraz zasad bhp można powiedzieć, że oba te obszary wymagają nadzoru i kontroli organów państwa. Z roku na rok przybywa zadań, jakie realizują inspektorzy pracy. Inspektorzy pracy ciągle podnoszą swoje kwalifikacje i są specjalistami także w wąskich dziedzinach i technologiach. Są więc w stanie skutecznie działać zarówno w przypadku kompleksowych jak i specjalistycznych kontroli, bo takie jest zapotrzebowanie społeczne.
Według archiwalnych statystyk GUS w roku 1985 liczba poszkodowanych w wypadkach przy pracy wyniosła około 194 tys., a w 1990 r. 108 tys. W 2018 r. było to ponad 84 tys. osób. Chociaż te dane pokazują, jak wiele się poprawiło w ostatnich kilkudziesięciu latach, to polscy pracodawcy wciąż mają dużo do zrobienia. Co ma kluczowe znaczenie dla zmniejszenia wypadkowości przy pracy?
Zmniejszenie wskaźnika wypadkowości jest wypadkową wielu elementów. Stosowane są nowe bezpieczniejsze technologie, rynek oferuje wiele indywidualnych i zbiorowych środków ochronnych, z których firmy korzystają. Wydatki na szkolenia bhp, środki ochronne systemy zabezpieczeń są traktowane jako inwestycja, która się opłaca. Państwo stara się wymuszać poprawę bezpieczeństwa chociażby przez zwiększanie składki wypadkowej dla firm, w których dochodzi do wypadków przy pracy. Wiele firm promuje załogi za bezwypadkową i bezpieczną pracę. Jednak mimo widocznej poprawy w statystykach wypadkowych nadal trzeba wiele wysiłku, by wskaźnik wypadkowości malał.
Na efekty kontroli ma wpływ nie tylko sposób jej przeprowadzenia, ale również postrzeganie inspektora pracy przez pracodawcę. Czy zmianie uległo podejście pracodawców do tematów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy?
Staramy się, by inspektor pracy nie był postrzegany tylko jako surowy egzekutor przepisów prawa pracy i zasad bhp. Inspektor pracy posiada wysokie kompetencje i wiedzę specjalistyczną pozwalające na ocenę stanu bezpieczeństwa w kontrolowanym zakładzie i wykrywanie zagrożeń, na jakie są narażone osoby w nim zatrudnione. Zatem wizyta inspektora jest okazją dla pracodawcy do uzyskania dodatkowych informacji i wyjaśnień dotyczących ewentualnych działań poprawiających poziom bezpieczeństwa w firmie. Wielu pracodawców postrzega Państwową Inspekcję Pracy jako źródło specjalistycznej wiedzy. Przejawem tego jest udział przedsiębiorców w programie „Zdobądź dyplom PIP”.
Nasz program pod nazwą „Pierwsza kontrola” skierowany jest głównie do małych i średnich firm, które nie mogą sobie pozwolić na zatrudnianie specjalistów z zakresu bhp czy prawa pracy. Wizyta inspektora pracy w firmie, która wcześniej nie była kontrolowana przez inspekcję ma charakter audytu. To znaczy, że inspektor pracy wraz z pracodawcą dokonują wszechstronnego przeglądu w zakresie prawidłowego stosowania prawa pracy i przepisów i zasad bhp. Sankcje są stosowane wówczas, gdy konsekwencją naruszenia prawa jest narażenie zdrowia i życia pracowników albo gdy nieprawidłowości dotyczą niewypłacania należnych wynagrodzeń za pracę.
Rynek pracy podlega dynamicznym zmianom. Mamy stale zwiększający się napływ obcokrajowców, a wziąwszy pod uwagę brak rąk do pracy ten trend może się utrzymać. Jakie nowe trendy i wyzwania stoją przed PIP? Co zrobić, aby takich tragedii, jak ta z Nowego Tomyśla, gdzie obywatelowi Ukrainy, który zasłabł w pracy, nie udzielono pomocy, było jak najmniej?
Często patologie w stosunkach pracy mają swoje źródło w braku świadomości prawnej pracodawców i pracowników, a także świadczeniu pracy w tzw. szarej strefie. Dlatego Państwowa Inspekcja Pracy wspiera i prowadzi kampanie mające na celu podnoszenie poziomu znajomości przepisów prawa pracy i zasad bhp. Przy Głównym Inspektoracie Pracy działa Centrum Poradnictwa PIP, gdzie są udzielane porady prawne, także w języku ukraińskim. Legalnie zatrudniony pracownik, zgłoszony do ubezpieczeń społecznych nie ma oporów z korzystania z przysługujących mu uprawnień. Pracujący i zatrudniający nielegalnie w obawie przed konsekwencjami swoich działań niejednokrotnie ukrywają wypadki, godząc się na niebezpieczne warunki pracy. Niestety, następstwa takich postaw bywają tragiczne.
Jak powinno mówić się o bhp? Jaka w postrzeganiu przepisów bhp przez pracowników i pracodawców jest rola popularyzacji tego tematu i jakie PIP prowadzi działania w tym zakresie?
Zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy są nieodzownym elementem organizacji każdego przedsiębiorstwa. Państwowa Inspekcja Pracy, jako organ nadzoru i kontroli nad przestrzeganiem przepisów prawa pracy, w tym bhp, jest bezpośrednio zainteresowana poprawą warunków pracy wszystkich uczestników procesu pracy, bez względu na podstawę prawną jej świadczenia.
Bezpieczeństwo pracy powinno być postrzegane jako niezbędna cecha profesjonalnej firmy. Najważniejsze, aby w dążeniu do wykształcenia właściwych postaw i bezpiecznych zachowań wszyscy uczestnicy procesu pracy traktowali bezpieczeństwo, jako ważną sprawę dotyczącą ich samych.
Do zadań Państwowej Inspekcji Pracy należy m.in. podejmowanie działań polegających na zapobieganiu i eliminowaniu zagrożeń w środowisku pracy.
Kampanie są działaniami wspierającymi tradycyjne formy oddziaływania PIP na wzrost poziomu bezpieczeństwa pracy w polskich zakładach, jakimi są: programy prewencyjne, szkolenia i spotkania informacyjne, specjalistyczne doradztwo, konkursy popularyzujące zagadnienia bhp, wydawanie i rozpowszechnianie bezpłatnych publikacji i poradników, działania edukacyjne wśród dzieci i młodzieży, promocja i upowszechnianie dobrych praktyk.
Argumentem na rzecz włączenia prewencji w obszarze ochrony pracy do głównego nurtu działań inspekcji pracy jest nie tylko możliwość objęcia oddziaływaniem szerszej grupy podmiotów, niż przy tradycyjnym nadzorze nad warunkami pracy, ale przede wszystkim osiągnięcie trwałej poprawy przestrzegania przepisów prawa pracy tam gdzie wartości związane z kulturą prawną zostały zinternalizowane. Niezwykle ważną rolę w działaniach prewencyjnych, odgrywają tradycyjni partnerzy inspekcji pracy: instytucje i Urzędy, związki zawodowe, organizacje pracowników i pracodawców, organizacje branżowe.
